گیاه صنعتی کلزا

گیاه کلزا:

نام علمی کلزای روغنی: Brassica napus
نام لاتین: Rapeseed  ، Colza و Raps 
خواستگاه: منشا و مبدا اولیه کلزا به احتمال قوی ناحیه آسیا و اروپا می باشد.
کلزا یکی از مهمترین گیاهان روغنی در دنیا محسوب می گردد. کلزای روغنی به نام علمیBrassica napus مهمترین گونه زراعی جنس براسیکا می باشد و به احتمال زیاد گونه وحشی آن به اروپا و آفریقای شمالی محدود می شود. زراعت تجاری کلزا اوایل قرن شانزدهم میلادی در هلند ثبت شده است در آن زمان از روغن این گیاه بعنوان سوخت چراغ و روان کننده ماشینهای بخار مورد استفاده بوده است. کشت تجاری کلزا از سال 1342 در کشور کانادا شروع شد و امکان استفاده از روغن کلزا برای مصرف خوراکی در سال 1948 مورد توجه قرار گرفت که منجر به استخراج روغن خوراکی از کلزا در سال های 1956 تا 1957 گردید. مبدأ اوليه كلزا به خوبي روشن نميباشد اما به احتمال قوي خواستگاه آن ناحيه آسيا و اروپا است.
اهــمیت و جایــگاه گیاه صنعتی کلــزا در ایـــران :
دانه روغنی کلزا از سال های گذشته واردکشور شده است و سال 1372 که سال پایه کشت کلزا می باشد 5/94 هکتار کلزا در کشور کشت شد که در این سال حدود 51200 کیلوگرم کلزا تولید شد با تحقیقات متعددی که روی این محصول انجام شد سطح زیرکشت آن افزایش قابل ملاحظه ای یافته تا جائیکه حدود 8 سال بعد یعنی سال 1380 کشت آن به بیش از 70 هزار هکتار با تولید بیش از 65000 تن رسید و این رقم به دلیل جایگاهی که کلزا در ایران پیداکرده است هر سال روبه افزایش است.
به چه دلیل کلــــزا بکــــاریم؟
-کلزا دارای پتانسیل عملکرد بالا بوده و در بین دانه های روغنی از درصد روغن دانه بالایی(40%- 45%) برخوردار است و می تواند درکاهش میزان وابستگی به خارج در زمینه روغن گیاهی موثر باشد.
- دارا بودن تیپهای بهاره، زمستانه و حدوسط امکان کشت این گیاه را در شرایط متفاوت اقلیمی فراهم میسازد.
-کلزا می تواند در تناوب با زراعت گندم و جو قرارگرفته و از افزایش بیماریها ، آفات و علفهای هرز بکاهد و باعث افزایش عملکرد دانه این محصولات شود.
- درکشت پاییزه نیاز به آبیاری کمتری بوده و امکان استفاده از نزولات آسمانی پاییزه و زمستانه وجود دارد.
فصل رشدکلزا با سایر دانه های روغنی متفاوت بوده و زمانی که ظرفیت واحدهای روغن کشی خالی است این گیاه برداشت می شود.
- بعلت بقایای گیاهی مطلوب علاوه بر تأثیر مثبت در میزان ماده آلی خاک در تأمین علوفه مورد نیاز دامداران نیز موثر است.
- در توسعه صنعت زنبورداری نقش مهمی را می تواند ایفا کند.
- در مناطقی که در بهار بعلت محدودیت آب و هم زمانی آبیاری محصولات بهاره با آخرین آب مشکلاتی در آبیاری دارند می توان باکشت کلزا به ویژه ارقام زودرس این مشکل را حل نمود (بخش مرکزی شهرستان ساوه).
- با اعمال مدیریت صحیح و استفاده از روش های ساده امکان کاشت ، داشت و برداشت آن در شرایط مختلف و با امکانات محلی وجود دارد.
ترکیــب شیــمیــایــی دانــه کلـــزا 
دانه کلزا دارای40 تا 48% روغن در دانه و 38 تا45% پروتئین درکنجاله می باشد و میزان رطوبت دانه آن در حدود 5% است.
خصوصيات گياه شناسي
كلزا  گياهي است از خانواده چليپاييان(شب بو) با عدد كروزومي 2n=38    كه عمدتاً داراي تيپ هاي رشد بهاره ، پاييزه و بينابين ميباشد. به طوركلي ويژگي هاي اندام هاي رويشي و زايشي آن به شرح زير است.
ريشه:
كلزا داراي يك ريشه اصلي عمودي و غالباً بلند به شكل دوك مي باشد كه قطا قسمت فوقاني آن به 1 تا 3 سانتي متر مي رسد و تا عمق 80 سانتي متري خاك نفوذ مي كند همچنين داراي ريشه هاي جانبي متعددي است كه معمولاً افقي هستند و كمتردر عمق خاك نفوذ مي كنند عمق نفوذ و گستردگي ريشه نقش بسزايي در تحمل خشكي و استفاده بهينه از رطوبت ذخيره شده در خاك دارد.
ساقه:
كلزا توليد يك ساقه اصلي مي كند كه از آن شاخه هاي زيادي منشعب مي شود پس از پايان زمستان ابتدا ساقه اصلي طويل مي شود و پس از به گل نشستن ساقه اصلي ، شاخه هاي فرعي نيز شروع به طويل مي كند عمدتاً شاخه هاي جانبي در قسمت هاي مياني و بالايي ساقه اصلي تشكيل مي شوند و از ساقه اصلي 8 تا 10 شاخه جانبي منشعب مي گردد. وقتي ساقه اصلي شروع به رشد مي كند شاخه ها در محل اتصال برگهاي فوقاني با ساقه جوانه زده و هر شاخه به يك گل آذين ختم مي شود ساقه مقطعي تقريباً مدور دارد عمودي و رنگ آن سبز روشن است كه به مرور زمان زرد مي گردد. ارتفاع ساقه در واريته هاي مختلف از 50 تا 200 سانتي متر تغيير مي كند ولي معمولاً ارتفاع آن 80 تا 150 سانتي متر است.
برگ
برگهاي كلزا به سه فرم چسبيده ساقه آغوش، چسيبده معمولي و داراي دمبرگ مي باشند برگهاي روزت اغلب بيضوي و چند قسمتي با يك لوب بزرگ در رأس برگ بوده و داراي دمبرگ هستند رنگ برگها سبز تمايل به آبي است و در متن آن رگبرگ ها مشاهده مي شوند. برگ هاي روزت و برگهاي پائيني ساقه كمي كرك دارند ولي برگهاي مياني و بالايي فاقد كرك ، دمبرگ و لوب هستند و لبه آنها ممكن است دندانه دار يا صاف باشد اين برگها به شكل قلب بوده و در محل اتصال با ساقه يك سوم تا نصف محيط ساقه را مي پوشانند برگهاي كلزا به صورت متناوب بر روي ساقه قرار مي گيرند.
گل آذين
گل آذين به شكل خوشه بلندي است كه در آن گل ها از قسمت پايين خوشه شروع به شكافتن مي كنند. كلزا گياهي است عمدتاً خودگشن كه ميزان خودگشني آن 67 تا 78 درصد مي باشد. گلها دوجنسي(هرمافردويت) بوده و داراي قرينه سطحي هستند. هرگل شامل 4 كاسبرگ ، 4 گلبرگ ، 6 پرچم و مادگي 2 برچه اي مي باشد كه دو پرچم آن كوتاه و 4 پرچم ديگر بلند است و رنگ گلبرگ ها نيز از پرتقالي تا زرد كم رنگ متغيير است.
ميوه
ميوه كلزا ، خورجيني به طول 5 تا 10 سانتي متر است كه فاقد كرك بوده و در انتها به يك منقار منتهي ميشود هر خورجين داراي دو برچه مي باشد. برچه ها به وسيله ديوار كاذبي ( غشاي مياني) از هم جدا مي گردند دانه ها در دو طرف غشاي مياني قرار دارند اين ديواره هنگام رسيدن ميوه پاره مي شود. در هر خورجين ممكن است 15 تا 40 عدد دانه تشكيل شود.
دانه
دانه كلزا داراي شكل كروي بوده و معمولاً به رنگ قهوه اي تيره تا سياه مي باشد دانه ها هرچه نارس تر باشند روشن تر خواهند بود پوست دانه از سه لايه اپيدرم، پارانشيم و پيگمان تشكيل شده است. در قسمت زير پوسته دانه آندوسپرم قرار دارد كه اغلب از يك سلول تشكيل مي گردد و در زير آن جنيني قرار دارد كه لپه هاي درشت و پر روغن آن را احاطه كرده اند وزن هزاردانه كلزا بين 3 تا 7 گرم متغيير مي باشد.    
مراحل فنولوژي
 
اکــولــوژی کلــزا
الف) درجه حرارت:
تحقیقات نشان داده است که بیش از 90% بذرکلزا در دمای مطلوب 20 تا 25 درجه سانتیگراد در مدت 1 تا 2 روزجوانه می زند بنابراین در این دما بایدکشت کلزا انجام شود همچنین کلزا در تمام مراحل رشد تا حدودی نسبت به سرما مقاوم است ولی تحمل آن به سرما در حالت روزت(8 ـ 6 برگی) بسیار زیاد و در مرحله گلدهی بسیارکم می باشد.
این گیاه می تواند درصورت رشدکافی در پاییز و ایجاد روزت قوی دمای 15- درجه سانتیگراد را بدون پوشش برف به خوبی تحمل نماید بوته های تکامل یافته قوی (به موقع کشت شده)کمتر از بوته های دیرکاشت(کرپه) و تراکم های بالا در معرض خطر سرمازدگی قرار می گیرند درجه حرارت پایه برای کلزا معمولاً 5 درجه سانتیگراد در نظرگرفته می شود.
درجه حرارت مطلوب برای رشد و نمو این گیاه 25 تا 30 درجه سانتیگراد می باشد تا جائیکه دماهای طولانی بالای 35 درجه سانتیگراد سبب از بین رفتن قابلیت جوانه زنی و قابلیت دانه گرده می گردند.
ب) نور: بطورکلی کلزا یک گیاه روز بلند است و برای انتقال از مرحله رویش به زایشی نیاز به روزهای بلند دارد و با افزایش طول روزگل دهی تسریع می شود .
ج) رطوبت :
کمبود رطوبت سبب کوتاه شدن عمرگیاه کلزا وکاهش تولید ماده خشک و بازدهی محصول کم می شود. تحقیقات نشان داده است که آبیاری از مرحله ساقه رفتن تا گل دهی از نقطه نظر سطح برگ حائز اهمیت می باشد و حساس ترین مرحله رشد و نمو کلزا به کمبود آب مرحله گل دهی است.کمبود آب در این مرحله سبب افت شدید تعدادگل ،کپسول و دانه شده و وزن هزاردانه و میزان روغن دانه راکاهش می دهد همچنین تأمین 70 تا 75 % کل آب مصرفی گیاه بعد ازگل دهی برای تولید حداکثر ماده خشک و شاخص برداشت مناسب است. رطوبت زیاد نیز برای کلزا مضر بوده و سبب توسعه بیماریهای قارچی گردیده و مقاومت به سرما راکاهش می دهد.
د)خاک: 
کلزا درگسترده وسیعی از خاک های رسی نسبتاً سنگین تا خاک های شنی سبک کشت می شود. زمین هایی که پس از باران سله می بندد برای این گیاه مناسب نیستند زیرا بذر آن کوچک است وگیاهچه حاصل نمی تواند از چنین خاک هایی خارج شود.
از ویژگیهای عمده خاک مناسب برای کلزا آن است که آب به سهولت از آن عبور نماید زیرا مردابی شدن زمین در طول دوره خــروج گیاهچه و مرحله رشد رویشــی برای رشد و نـموگیاه زیان آور است این گیاه را می توان در خاک هایی کشت کردکه PH   آنها از 5/5 تا 8 متغیر است ولی مناسب ترین PH   برای رشد و نمو کلزا حدود5/6 می باشد زیرا در این PH   همه عناصر غذایی به سادگی در دسترس گیاه می باشند.
انتــخــاب مـزرعــه و تنــاوب زراعــی:
کلزا در محدوده وسیعی از خاک ها رشد می کند ولی مناسب ترین اراضی برای رشدکلزا خاک هایی با بافت متوسط ، زهکشی مناسب ، مواد آلی کافی و PH   حدود 5/6 می باشد.کلزا درشرایط ایستایی ، سیلابی ، زهکشی ضعیف و PH   پایین تر از 5/5 نبایدکشت شود. کلزا در تناوب هر محصولی که اجازه تهیه بستر مناسب بذر را داده و از توسعه عوامل بیماری زایی خاکسازی جلوگیری کند رشد می نماید بویژه در تناوب با غلات عکس العمل مطلوبی نشان می دهد این تناوب باعث کنترل بیماریها ،آفات و علفهای هرز غلات می گردد.
تحقیقات نشان داده که عملکردگندم پس ازکلزا حدود 27% بیشتر از عملکردگندم پس از آیش بوده است.
کاشت متوالی کلزا در یک زمین یا کشت آن در تناوب با سایرگیاهان جنی براسیکا (شبیه به کلزا) باعث تشدید بیمارهای کلزا می گردد چرا که در این حالت عامل بیماری زا می تواند در سالهای متوالی در خاک و روی گیاه میزبان باقی بماند و جمعیت خود را افزایش دهد بنابراین هنگام انتخاب یک منطقه برای تولیدکلزا توجه به تناوب زراعی منطقه بسیار مهم است. از موارد مهم دیگرکه باید به آن توجه کرد علف های هرز و علفکشهای مصرف شده در زراعتهای قبلی مزرعه است بعنوان مثال در مناطقی که سم آترازین برای مبارزه با علفهای هرز ذرت سورگوم استفاده می شود حداقل یکسال باید ازکشت کلزا درآن مزرعه صرف نظر نمود.
انتــخاب رقــم
ارقام کلزا از نظر تیپ رشد به سه گروه عمده تقسیم بندی می شوند:
1- ارقام کلزا با تیپ بهاره (Spring  )
این ارقام برای به گل رفتن به درجه حرارت حدود 3 درجه سانتی گراد بمدت یک هفته نیاز دارند.
2- ارقام کلزا با تیپ رشد بینابین (Intermediate  )
این ارقام جهت بهاره سازی یا شروع رشد زایشی به درجه حرارت حدود 3 درجه سانتیگراد وکمتر به مدت یک ماه نیاز دارند.
3- ارقام کلزا با تیپ رشد زمستانه (Winter  )
این گروه تحمل به سرمای بسیار خوبی داشته و جهت شروع رشد زایشی به درجه حرارت حدود 3 درجه سانتیگراد وکمتر به مدت یک ماه و نیم نیاز دارند.
کلزا دارای ارقام متفاوتی است که ازآن جمله می شود به ارقام هایولا 308 ، هایولا 401 ، ساری گل ، طلایه ، اورنیت اشاره نمودکه مشخصات چند رقم قابل کشت به شرح ذیر می باشد:
هیبرید Hyola 401  )  ـ هایولا 401) 
دوره رویش این رقم 170 تا 180 روز(حدود 6 ماه) درصد روغن دانه آن 42 تا 45% وزن هزار دانه آن حدود 5/3 گرم منشأ آن ازکشورکانا دارای تیپ رشد بهاره مقاوم به خوابیدگی و دارای رسیدگی یکنواخت با عملکرد دانه بیش از 3 تن در هکتار می باشد(این رقم بیشتر در بخش مرکزی شهرستان ساوه کشت می شود).
رقــم اکــاپی (Okapi  )
منشأ این رقم ازکشور فرانسه ، دارای تیپ رشد بینابین مقاوم به سرما ، متوسط رس با طول دوره رشد 230 تا 240 روز (حدود 8 ماه) درصد روغن آن 43 تا 45% و وزن دانه آن حدود 3/4 گرم با عملکرد دانه بیش از 3 تن در هکتار می باشد. جایگاه کشت آن عمدتاً درد و اقلیم معتدل سرد و سردکشور است که در شهرستان ساوه بیشتر در بخش نوبران ، غرق آباد و دشت لوئین این رقم کشت می شودکه عملکرد بالای 5 تن را داشته است.
هيبريد Hyola 308
اين هيبريد از زودرسترين رقم ها بوده و عمدتاً جايگاه آن در شاليزارهاي شمال و مناطق گرم جنوب كشور است دورة رويش آن 160 تا 170 روز درصد روغن آن 40 تا 43% وزن هزاردانه آن حدود 2/3 گرم داراي تيپ رشد بهاره مقاوم به خوابيدگي ، از ارقام دوصفر داراي رسيدگي يكنواخت با عملكرد دانه بيش از 3 تن در هكتار مي باشد.
رقم ساري گل
منشأ اين رقم از كشور آلمان تيپ رشد آن بينابين نسبت به سرما متحمل، متوسط رس با طول دورة رشد 190 تا 210 روز درصد روغن دانه آن 41 تا 43 درصد وزن هزاردانه آن حدود 8/3 گرم ، از ارقام دوصفر مقاوم به خوابيدگي با عملكرد دانه بيش از 3 تن در هكتار مي باشد.
رقم طلايه
منشأ آن از كشور آلمان، داراي تيپ رشد زمستان هاست متحمل به سرما، مقاوم به خوابيدگي ، حساس به تاريخ كاشت ، ديررس با طول دورة رشد 240 تا 250 روز درصد روغن دانه آن 40 تا 42% وزن هزاردانه آن 4 گرم از ارقام دوصفر عملكرد دانه بيش از سه تن در هكتار جايگاه زراعت آن عمدتاً در دو اقليم معتدل سرد و سرد كشور است.
رقم Orient
منشأ آن از كشور آلمان داراي تيپ رشد بينابين مقاوم به سرما  متوسط رس با طول دورة رشد 220 تا 230 روز ، درصد روغن دانه آن 43 تا 45 درصد وزن هزاردانه آن 3/4 گرم از ارقام دوصفر با عملكرد دانه بيش از 3 تن در هكتار مي باشد. جايگاه كشت آن در اقليم معتدل سرد كشور است.
رقم SIM 046
منشأ آن از كشور آلمان داراي تيپ رشد زمستانه بسيار متحمل به سرما مقاوم به كم آبي ديررس با طول دورة رشد 240 تا 250 روز درصد روغن آن 45 تا 46 درصد وزن هزاردانه آن حدود 5/4 گرم از ارقام دوصفر با عملكرد دانه بيش از سه تن در هكتار مي باشد. جايگاه زراعت آن عمدتاً در دو اقليم معتدل سرد و سرد كشور است.
کاشت
دمای مناسب خاک برای جوانه زنی بذر کلزا حدود 20 درجه سانتیگراد می باشد ولی این دما از 15 تا 25 درجه قابل تغییر می باشد در اکثر موارد تاخیر در کاشت ، چه پاییزه و چه بهاره موجب کاهش عملکرد می شود .اصولا شش هفته قبل از اولین یخبندان زمان مناسبی برای کاشت می دانند مثلا درمناطقی مثل اصفهان اواسط مهر و در مناطقی مثل همدان ، شهرکرد ، تبریز در اواسط شهریور زمان مناسب کاشت می دانند . تاریخ کاشت کلزای دیم را قبل از شروع بارانهای پاییزه بایستی انجام داد . ( نواحی ساحلی خزر ) تاریخ کاشت بهاره کلزا را اولین زمان امکان ورود به زمین پس از رفع یخبندان خاک و یا مساعد شدن رطوبت خاک دانست .
خاک باید دارای ساختمان خوب ، زهکشی مناسب و دارای قابلیت نگهداری رطوبت باشد و در خصوص عمق کاشت باید متذکر شد که هرچه خاک خشکتر باشد عمق کاشت بیشتر می شود .
آماده سازی زمین جهت کاشت
ماخار کردن : یک آیش تابستانه قبل از کاشت کلزای زمستانه موجب می شود بذور علفهای هرز جوانه زنند سپس می توان گیاهچه ی این علفهای هرز را قبل از کاشت کلزا به صورت مکانیکی یا با مصرف مواد شیمیایی ( مثل گراماکسون ) از بین برد . البته این روش در ارقام بهاره قابل مصرف نمی باشد .
در تناوب زراعی که با گندم صورت می گیرد بایستی ارتفاع برداشت گندم از 20 سانتیمتر تجاوز ننماید زیرا که قطعات کاه بایستی به میزان زیادی خشک گردند و هزینه زیادی را کشاورز متحمل می شود . ضمنا این بقایا ( قطعات کاه ) در استقرار کلزا تداخل ایجاد می نمایند و چون بذر کلزا ریز می باشد از تماس بذور با خاک جلوگیری می نمایند در شهریور ماه و قبل از شروع ریزش بارانهای پاییزه لازم است حدود 100 کیلوگرم در هکتار اوره برای کمک به پوسیدگی بقایای گندم روی زمین پاشیده گردد و دو دیسک سنگین عمود بر هم زده شود تا بقایای گندم به خوبی در خاک اختلال یابند . در تابستان علفکش مصرفی جهت علفهای هرز بایستی منطبق باشد . مثلا جهت علف هرز یکساله از گراماکسون به میزان 4 – 2 لیتر در هکتار از مایع حل شونده 20 % و جهت علفهای پهن برگ و چندساله از علفکش 46 U   با ماده موثره توفوردی به میزان 5/1 تا 2 لیتر در هکتار از مایع حل شونده 72% نمک آمین توفوردی استفاده شود .
گنجاندن کلزا در تناوب زراعی مزایای چندی در بر دارد . عملکرد محصول گندم بعد از کلزا افزایش می یابد ، علفهای هرز چمنی کنترل می شوند و میزان عوامل بیماریزای غلات کاهش می یابد . کلزا را نباید با گوجه فرنگی ، سیب زمینی ، پنبه ، چغندر قند ،کنجد ، منداب ، کلم شاهی ، تربچه ، نخود ایرانی ، تره ، کاهو در یک تناوب زراعی قرار داد چرا که بیماریهای مشترک دارند . حداکثر فاصله زمانی جهت تناوب سه سال می باشد .
روش کاشت
پخش بذر
به صورت دستی انجام می شود . مقدار بذر زیادی لازم می باشد . رطوبت خاک بایستی مناسب باشد تا فعالیت موجودات شکارچی مشکلاتی را برای استقرار بوجود نیاورد . بستر بذر بعد از بذرپاشی باید یک دیسک و غلتک سبک زد تا از تماس مناسب بذر و خاک اطمینان یافت .
خط کاری بذر
برای اجتناب از خرید ماشینهای مخصوص کاشت ( هزینه بالا ) معمولا از خط کارهای غلات مثل بذر کار همدانی استفاده می شود .
دقیق کاری
اخیرا کاشت بذر با بذرکارهای پنوماتیک انجام می گیرد در این شیوه کشت بذر با تراکم نهایی کاشته می شود و نیازی به تنک بعدی نیست این دستگاه کلوخه ها را به کنار زده و بذر را در بستر مسطح و مناسب آن می کارند . بذرها در عمق ثابت با فواصل مساوی از یکدیگر کشت می شوند .